Het zwembad en de wasserij worden verwarmd met afvalwater van de fabriek. Dit is geen zin uit een 21e-eeuwse brochure van een duurzame wijk. Nee, dit leerde ik bij een bezoekje aan de 19e-eeuwse Familistère in het Noord-Franse Guise: een utopische woonwijk behorend bij kachelfabriek Godin.
Fabrieksdirecteur Godin wou dat zijn medewerkers goed woonden. En meer dan dat. Hij kocht land vlakbij de kachelfabriek en liet daar woningen bouwen: een arbeiderspaleis (met twee vleugels zoals het hoort bij een paleis) met daarin appartementen. Geheel in baksteen. Nu valt dat in de smaak, indertijd werd dat niet door iedereen op prijs gesteld. Op het hoogtepunt in 1885 leefden hier 1750 mensen.
Collectief wonen bracht nog meer gezamenlijkheid met zich mee. Een theater, een school, een crèche, een muziekkapel, winkels, moestuinen. Godin bouwde met de Familistère aan een zelfvoorzienende gemeenschap, gebaseerd op het coöperatieve gedachtegoed en met de fabriek als financiële bron. Socialistisch-kapitalisme werd het wel genoemd.
De gemeenschap bedroop en bestuurde zichzelf. Dat had vele voordelen, maar betekende ook woonregels (een boete als je de was ophing in de overdekte binnenplaats) en veel sociale controle van je buren. Niet alle arbeiders van de fabriek waren daarvan gediend. Sommigen kozen voor een huisje in het dorp en iets meer afstand tot het werk.
Ruim een eeuw ging het goed. De Godin-fabriek overleefde twee wereldoorlogen, maar ging in de tweede helft van de 20e eeuw ten onder aan Europese concurrentie. In 1968 ging de kachelfabriek failliet. Pannenproducent Le Creuset nam enkele jaren later de fabriek over, maar niet de wooncoöperatie. Het complex bleef bewoond, maar raakte steeds meer in verval.
Na een renovatie is de Familistère in oude glorie hersteld. Een deel is ingericht als museum, met voorbeelden van arbeiderswoningen uit verschillende periodes. En met veel informatie over het productieproces van de Godin-kachels, de sociale ideeën van Godin en de bouwtechnieken van het arbeiderspaleis. Het theater is heropend en de openbare ruimte aangepast zodat het terrein een logisch geheel is van het stadje Guise.
Le Familistère heeft een uitgebreide website (alleen in het Frans) en is te volgen op Facebook en Twitter. Maar het leukste is natuurlijk er een keertje langs te rijden en rond te dwalen in en om het utopische arbeiderspaleis.